ძველი ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით, კვიპროსზე ჯერ კიდევ მე-10 საუკუნეში არსებობდა რამდენიმე ქართული მონასტერი, რისი დასტურიცაა ძველი ქართული ხელნაწერი, რომელიც ამჟამად სანკტ-პეტერბურგის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტშია დაცული.
ამ ეკლესიათა შორის გამორჩეული იყო ღალიას მონასტერი, რომელიც მდებარეობს კვიპროსის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, პაფოსის პროვინციის პატარა ისტორიული ქალაქის პოლის ქრისოქოსის მახლობლად, ტყეში და მე-11- მე-12 საუკუნით თარიღდება.
თამარის ისტორიკოსის ბასილ ეზოსმოძღვრის ცნობით, კვიპროსის ღალიას ქართული მონასტერი თამარ მეფეს განუახლებია და აუშენებია, “მეფემ აღავსნა ყოველთა სახმარითა”.
13 საუკუნის მეორე ნახევრის საისტორიო თხზულება “ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი” კი გვამცნობს, რომ თამარ მეფემ “კვიპროსის ღალია შეამკო და უყიდნა შესავალნი და აღაშენა მონასტერი და შეამკო ყოველთა წესითა პატიოსნისა მონასტრისა”;
ავტორის ცნობით, თამარ მეფეს კვიპროსზე ქართული მონასტრისთვის შეუძენია “მეტოქი” მცირე მონასტერი და მამული, რომელიც შემდეგ გახდა ქართული მწიგნობრული კერა და მათი წლიური შემოსავალი შეადგენდა 300 ოქროს დუკატს. ღალიას მონასტერში ქართველთა ყოფნას ადასტურებს ვატიკანის 1306 წელს შედგენილი დოკუმენტიც.
კვიპროსისი ძველმა ქართულმა მონასტერმა ჩვენამდე, მხოლოდ ნანგრევების სახით მოაღწია, რომელიც თავის დროზე კარგად გათლილი ქვებით ყოფილა ნაგები. კედლებზე მდიდარი ფრესკებით. ეკლესიის ჩრდილოეთ აფსიდში შემორჩენილია “გარდამოხსნის” სცენა, სამხრეთ აფსიდში “ნათლისღება”.
ეკლესიის გარეთა კედელზე კი გამოსახულია ჯვარი. ტაძრისა და კარიბჭის ჩრდილოეთით დგას სამლოცველო, რომელიც წმინდა გიორგის სახელზე აუგიათ, რაზედაც მიგვანიშნებს ფრესკული წარწერა, რომელშიც წმინდა გიორგია ნახსენები. სამლოცველოს ბურჯზე კი გამოსახულია გველეშაპის მძელველი შუბოსანი მხედარი წმინდა გიორგი.
ღალიას ღვთისმშობლის მონასტერთან დაკავშირებით რამდენიმე საინტერესო ლეგენდა არსებობს, რომელიც ადგილობრივმა მოსახლოებამ შემოინახა.
შემოსევების დროს მტრის რაზმს დაუკავებია ღალიას მონასტერი, სადაც მათ 7 ბერი დახვდათ. ექვსი მოუკლავთ, მეშვიდეს თავი დაუღწევია. გაქცეულს მდევარი დაედევნა, მაგრამ, ბერმა მოასწრო, კლდიდან გადახტა და უვნებლად დაეშვა ძირს. ამ სასწაულის მნახველ მდევარს ისე შეშინდა, რომ ბერის დევნას თავი დაანებეს და უკან გაბრუნდნენ.
სასწაულად გადარჩენილმა ბერმა იქვე ქოხი ააგო და სიცოცხლის ბოლომდე იქ ცხოვრობდა. ადგილობრივმა მოსახლეობამ ამ ადგილს კი “ბერის ნახტომი” შეარქვა.
ლეგენდის თანახმად, ღალიას მონსტერთან ახლოს ყოფილა წისქვილი, რომელიც მხოლოდ მონასტრის საფქვავს ფქვავდა, როგორც კი სხვისი მარცვლეული აღმოჩნდებოდა ხვიმირში, მაშინვე თავისით ჩერდებოდა.
ერთ-ერთი ლეგენდა კი თამარ მეფესთან ასოცირდება. ღალიას მონასტერში დაკრძალული ყოფილა ვიღაც მდიდარი ქალბატონი, რომელსაც ისეთი სიმდიდრე ჩაატანეს, რომ მთელს კვიპროსს ააყვავებდა, ამიტომაც ხშირად ყოფილა მცდელობა ამ განძის ხელში ჩასაგდებად.
ერთხელაც ორი კაცს დაუწყია ამ ადგილის თხრა, როდესაც თავს სამი დიდი გველი დაესხა, ქვეწარმავლებს არ დაუკბენიათ, მხოლოდ კისერზე შემოეხვივნენ. მძარცველები შეშინებულები გაქცეულან, მაგრამ რამდენიმე ხნის შემდეგ ადგილობრივებმა შეიტყვეს, რომ ორივე მძიმე სენით დასნებულდა. ამის შემდეგ მოსახლოებაში შიში გაჩნდა და ამბობდნენ, რომ ამ ქაბატონის საფლავს წმინდა მამა იცავსო.
ერთ-ერთი ჯვაროსანი, რომელმაც რომის პაპს ლაშა-გიორგის წმინდა მიწაზე მოგზაურობის შესახებ ამცნო, წერილში წერდა, რომ “აღმოასვლეთის ერთ-ერთ ქვეყანაში მე შევხვდი ლაშა-გიორგის, ის, სახით ალექსანდრე მაკედონელს ჩამოჰგავს და მიასვენებდა თავისი დედის ცხედარს იერუსალიმში, მისი ანდრეძისამებრ. ლაშა- გიორგი გზას დიდი ბრძოლით მიიკვლევდაო”.
მემატიანეთა ვარაუდით, იერუსალიმში მიმავალ უფლისწულს აუცილებლად კვიპროსზე უნდა გაევლო და თამარმაც თავისი განსასვენებელი, მის მიერ აშენებულ და გალამაზებულ ღალიას მონასტერში ჰპოვაო.
ია აბულაშვილი
