ავტორი: ბექა კობახიძე, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის „თანამედროვე საქართველოს ისტორიის“ სამაგისტრო პროგრამის თანახელმძღვანელი, ასოცირებული პროფესორი.
რუკები: გიორგი ფარცხალაძე, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი
ისტორიისა და მითოლოგიური „ისტორიული საზღვრების“ სწორი გაგება არ არის განყენებული, ერუდიციული ცოდნა, არამედ ის წარმოადგენს ერთ-ერთ გასაღებს კავკასიის ტერიტორიაზე კონფლიქტების პრევენციისა და მოგვარებისთვის.
ქართველებმა და მეტადრე საქართველოს მმართველმა ელიტებმა კარგად უნდა იცოდნენ როგორც საკუთარი საზღვრების ისტორია, ასევე მეზობლების ხედვა და არგუმენტაცია სასაზღვრო საკითხებთან დაკავშირებით.
ზოგჯერ, საკითხის არცოდნამ შეიძლება უხერხულობაც გამოიწვიოს. მაგალითად, საქართველოს პრეზიდენტი, სალომე ზურაბიშვილი, 2013 წელს ერთ-ერთ ინტერვიუში თავის საგარეო საქმეთა მინისტრობის დროინდელ 2005 წლის შეხვედრას ასე იხსენებდა რუს კოლეგა სერგეი ლავროვთან: „სანამ რუსეთს და საქართველოს შორის არ დადგინდება ახალი საზღვრები ორივე სახელწიფოს შეთანხმებით, საერთაშორისო სამართლის თანახმად, ორ სახელმწიფოს შორის ბოლოს აღიარებული საზღვრები რჩება ძალაში, ანუ ის რაც 1920 წლის ტრაქტატით იქნა აღიარებული. იმ დროისთვის სოჭი საქართველოს საზღვრებში შედიოდა და დღესაც ეს იურიდიულად ძალაში რჩება, რაც სხვათაშორის სერგეი ლავროვს 2005 წელს მოლაპარაკებების დროს შევახსენე, რათა ბაზებზე მოლაპარაკების დასრულების შემდეგ საზღვრების საკითხზე მოლაპრაკების აუცილებლობაში დამერწმუნებინა.“
სინამდვილეში, 1920 წლის 7 მაისს გაფორმდა არა ტრაქტატი, არამედ ხელშეკრულება და ამ დოკუმენტის მიხედვით სოჭი რჩებოდა საბჭოთა რუსეთის შემადგენლობაში. ეს შეცდომა მხოლოდ ერთი მაგალითია უახლოესი წარსულიდან, მაგრამ მსგავსი არაერთი ფაქტის მოხმობა შეიძლება. ერთია მედიაში ნათქვამი სიტყვა, მაგრამ დიპლომატიური მოლაპარაკებების დროს გაპარულმა ასეთმა უზუსტობამ შეიძლება ქართული მხარე უხერხულ მდგომარეობაში ჩააგდოს ან, უარეს შემთხვევაში, სკანდალიც გამოიწვიოს.
ეს მოკლე პუბლიკაცია ვერ გამოდგება ანტიკური ხანიდან დღევანდელ დღემდე საქართველოს საზღვრების ისტორიის შესასწავლად, მაგრამ ის საბაზისო ინფორმაციას მოგაწვდით იმის შესახებ, თუ როგორ ჩამოყალიბდა საქართველოს რუკა იმ საერთაშორისო სამართლებრივ საზღვრებში, რომელშიც ის დღეს არის. უმეტესწილად საუბარი მოგვიწევს მეოცე საუკუნის მოვლენებზე: მეფის რუსეთი, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, საბჭოთა საქართველო და პოსტსაბჭოთა საქართველო.
ქვემოთ მოკლედაა მიმოხილული საზღვრის თითოეული მიმართულება.
ისტორიის მანძილზე საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ საზღვარი ხშირად სცდებოდა მდინარე ფსოუს. ფეოდალური საქართველოს ოქროს ხანაში ის მოიცავდა ჯიქეთსაც, თავისი ნიკოფსიით. გვიან შუა საუკუნეებში, ქართულ სამეფო-სამთავროთა დასუსტების შემდეგ, ფაქტობრივმა საზღვარმა ფსოუდან ბევრად აღმოსავლეთითაც გადმოიწია, მაგრამ ის ისტორიაში არასდროს გადიოდა ფსოუზე, ვიდრე 1919 წლამდე. როგორ დადგინდა საზღვარი ფსოუზე?
1903 წელს სოხუმის ოკრუგი გამოეყო ქუთაისის გუბერნიას. 1904 წელს სოჭის რაიონი, ქალაქი გაგრითურთ, ჩამოსცილდა სოხუმის ოკრუგს და გადაეცა შავი ზღვის გუბერნიას. ადმინისტრაციული საზღვარი ამ ორ ერთეულს შორის გავიდა მდინარე ბზიფზე. ანუ, 1917 წელს, რუსეთის იმპერიის დაშლის მომენტისთვის, თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორია განაწილებული იყო სოხუმის ოკრუგსა და შავი ზღვის გუბერნიებს შორის.
რუსეთის იმპერიის დაშლას მოჰყვა საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადება 1918 წლის 26 მაისს. ამის პარალელურად დაიწყო რუსეთის ტერიტორიაზე სამოქალაქო ომი ბოლშევიკებსა და მეფის თეთრგვარდიელ გენერლებს შორის. იმავე წლის ივნისისთვის, აფხაზმა ბოლშევიკებმა აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლება გამოაცხადეს. სეპარატიზმის აღსაკვეთად, იქ გაიგზავნა ქართული ჯარი გენერალ გიორგი მაზნიაშვილის მეთაურობით. მას დიდი წინააღმდეგობა არ შეხვედრია,ჯარმა დაიკავა სოხუმი, გაგრა, სოჭი და 26 ივლისს ტუაფსეშიც შევიდა.
ამასობაში გეოპოლიტიკური ვითარება შეიცვალა: 1918 წლის სექტემბრისთვის სამხრეთ რუსეთი მეფის გენერლების – მიხაილ ალექსეევისა და ანტონ დენიკინის მოხალისეთა ჯარებმა დაიკავეს; მეორე მხრივ, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მფარველი გერმანიის საქმე მსოფლიო ომში დამარცხებისკენ წავიდა.
1918 წლის 25-26 სექტემბერს, ეკატერინოდარში (დღევანდელი კრასნოდარი) გამართული მოლაპარაკებისას, მეფის გენერლები შავი ზღვის ყოფილი გუბერნიიდან ქართული ჯარების გაყვანას, ტუაფსეს, სოჭისა და გაგრის მათთვის გადაცემას მოითხოვდნენ. ქართულ მხარეს მოლაპარაკებებზე წარმოადგენდნენ ევგენი გეგეჭკორი და გენერალი მაზნიაშვილი. ისინი მზად იყვნენ რუსეთისთვის ტუაფსე დაეთმოთ, რადგან იქ ქართული მოსახლეობა ძალიან მცირე რაოდენობით ცხოვრობდა. ამასთანავე, რესპუბლიკას გაუჭირდებოდა საკუთარი საზღვრების ყველა მიმართულებით ომის წარმოება. ქართულმა მხარემ ტუაფსე კი დატოვა, მაგრამ შეთანხმება ვერ შედგა, რუსი გენერლები სოჭის დათმობასაც კატეგორიულად ითხოვდნენ.
1918 წლის დეკემბერში, სომხეთთან მიმდინარე საომარი მოქმედებების გამო, სდრ-მ აფხაზეთიდან საკუთარი შეიარაღებული ნაწილები ლორესკენ გადაისროლა და ადგილზე მხოლოდ ერთი ბატალიონი დატოვა გენერალ კონიაშვილის მეთაურობით. აფხაზეთშივე იყვნენ მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ სამხრეთ კავკასიაში შემოსული ბრიტანელი სამხედროები, რომლებსაც დენიკინის სამხედრო ქმედებათა შემაკავებელი პოლიტიკური ფუნქცია უნდა შეესრულებინათ.
თუმცა, რუსმა გენერალმა არაფრად ჩააგდო ბრიტანელთა ადგილზე ყოფნა და 1919 წლის 6 თებერვალს წამოიწყო სამხედრო იერიში. ამ დროისთვის სამხრეთ რუსეთის მოხალისეთა ჯარის რიცხოვნობა 80 ათასს აჭარბებდა და, ბუნებრივია, ერთმა ქართულმა ბატალიონმა წინააღმდეგობა ვერ გასწია. თეთრგვარდიელებმა დაიკავეს სოჭი, გაგრა და დადგნენ მდინარე ბზიფთან. ამას მოჰყვა ქართული მხარის პროტესტი, მაგრამ საკუთარი ნებით დენიკინი უკან აღარ დაიხევდა. ის თავის მიზნებს არც მალავდა – ბოლშევიკების მოსკოვიდან განდევნის შემდეგ, მას უნდა აღედგინა „ერთიანი და განუყოფელი რუსეთი“. ბზიფზე პოზიციების დაკავება კი შესანიშნავ პლაცდარმს იძლეოდა საქართველოს სიღრმეში შემოსაღწევად.
აქ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ 1918-1921 წლების სამხედრო მდგომარეობა ბევრად განსხვავდება დღევანდელისგან. დღეს არსებობს რუსეთთან დამაკავშირებელი როკის გვირაბი, რუსული ჯარები დგანან დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს დამაკავშირებელი ავტომაგისტრალიდან რამდენიმე ასეულ მეტრში; ისინი სრულად აკონტროლებენ აფხაზეთს და ნებისმიერ მომენტში შეუძლიათ გალის რაიონიდან ზუგდიდში გადმოსვლა. ესეც არ იყოს, თანამედროვე ავიაცია სათანადოდ არის განვითარებული დესანტების გადასასხმელად.
პირველი რესპუბლიკის დროს ავიაცია ამ როლს ვერ ითამაშებდა, არც როკის გვირაბი იყო გაჭრილი, არც რუსი სამხედროები იდგნენ საქართველოს ტერიტორიაზე. რუსეთიდან პირდაპირ საქართველოში შემოსაჭრელად მხოლოდ სამი გზა არსებობდა: 1. შავი ზღვიდან ფლოტით, მაგრამ შავ ზღვას მოკავშირეთა (ბრიტანეთ-საფრანგეთის) გემები აკონტროლებდნენ და არ იძლეოდნენ ზღვაზე სამხედრო ოპერაციების წარმოების საშუალებას; 2. დარიალის და მამისონის უღელტეხილებით, თუმცა დიდი რაოდენობის ცოცხალი ძალისა და სამხედრო ტექნიკის ამ გზებით გადაადგილება პრობლემურია. ერთ აფეთქებას შეუძლია გზის მწყობრიდან გამოყვანა. ამიტომ, არათუ 1919 წელს, არამედ 2008 წელსაც კი არ შემოსულა რუსეთი ამ მიმართულებებიდან; 3. აფხაზეთიდან, ზღვის სანაპირო ზოლის გასწვრივ.
როგორც ვხედავთ, სდრ ყველაზე უფრო დაუცველი რუსეთის ფართომასშტაბიანი შემოტევისგან სწორედ აფხაზეთის ფრონტზე იყო. სდრ-ის პოლიტიკურ და სამხედრო ხელმძღვანელობას კარგად ესმოდა, რომ აფხაზეთის ფრონტის გამაგრება ეგზისტენციურ ამოცანას წარმოადგენდა. აქ მაღალი მთა ყველაზე ახლოს მიდის ზღვასთან პატარა მდინარე მეხადირის გაწვრივ (დაბა განთიადთან, ფსოუდან 6 კილომეტრში, სამხრეთ-აღმოსავლეთის მიმართულებით). ამ პერიმეტრის დაკავება იყო საჭირო და იქ სამხედრო ფორთიფიკაციების მოწყობა.
1919 წლის 17 აპრილს, როდესაც დენიკინი ბოლშევიკებთან ბრძოლით იყო დაკავებული, სდრ-მ მოულოდნელი სამხედრო იერიში წამოიწყო, გადალახა მდინარე ბზიფი, დაიკავა გაგრა და უკვე 18 აპრილს დადგა მდინარე მეხადირთან. ეს არის ისტორიაში ერთადერთი შემთხვევა, როცა საქართველომ რუსეთს ტერიტორიები ძალის გამოყენებით დაათმობინა.
აქედან ერთი წლის მანძილზე, დენიკინი მუდმივად მოითხოვდა ქართველებს დაეხიათ მდინარე ბზიფამდე. ის თანახმა იყო ბზიფსა და მეხადირს შორის ტერიტორია ნეიტრალურ ზონად ქცეულიყო, ბრიტანელი სამხედროების კონტროლქვეშ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სამხედრო მოქმედებების დაწყებით იმუქრებოდა. კონფლიქტის ესკალაციის შიშით, უკან დახევისკენ მოუწოდებდნენ ქართველებს ბრიტანელი სამხედროებიც. სდრ ბოლომდე გაჯიუტდა, არ დაიხია უკან და მეხადირზე სამხედრო ფორთიფიკაციები ააგო. ეს იყო დროებითი სადემარკაციო ხაზი, მაგრამ გავიდა საუკუნეზე მეტი და ისევ აქ გადის რუსეთ-საქართველოს საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვარი.
მართალია 1919 წლის 14 მარტს პარიზის სამშვიდობო კონფერენციისთვის წარდგენილ მოთხოვნებში სდრ საკუთარ საზღვრებში სოჭის შეყვანასაც ითხოვდა, მაგრამ რეალურად პირველ რესპუბლიკას ამ მიმართულებით ზეწოლა არ განუხორციელებია. დანარჩენი საქართველოს დაცვა ბევრად უფრო ადვილი იყო მეხადირთან, ვიდრე სოჭში. მეტადრე მაშინ, როდესაც სოჭში მხოლოდ დაახლოებით 1400 ქართველი ცხოვრობდა და არ იყო გარანტირებული ქალაქის მოსახლეობისგან დემოკრატიული რესპუბლიკისადმი ლოიალური დამოკიდებულება. სოჭი სდრ-ის შემადგენლობაში შედიოდა მხოლოდ რვა თვის განმავლობაში – 1918 წლის 7 ივლისიდან 1919 წლის 6 თებერვლამდე.
სოჭის დათმობასა და საზღვრის მეხადირის გასწვრივ გამაგრებასთან დაკავშირებით სდრ-ის სამხედრო და პოლიტიკური ხელმძღვანელობის გათვლა სწორი აღმოჩნდა. რუსეთი ვერ შემოიჭრა პირდაპირ საქართველოში, მას მოუწია ჯერ მეზობელი აზერბაიჯანისა და სომხეთის დაკავება და 1921 წელს ამ ქვეყნებიდან განახორციელა სამხედრო ინტერვენცია.
მანამდე, 1920 წლის დასაწყისში, თეთრგვარდიული მოძრაობა დამარცხდა და საქართველოს გაუმეზობლდა საბჭოთა რუსეთი. იმავე წლის 7 მაისს გაფორმებული შეთანხმებით, რუსეთმა არათუ მეხადირი, არამედ მისგან ჩრდილო-დასავლეთით 6 კილომეტრის მანძილზე დაშორებული მდინარე ფსოუ აღიარა საზღვრად. ამის ცოდნა მნიშვნელოვანია, რადგან ბოლო წლების განმავლობაში პირადად რუსეთის პრეზიდენტმა არაერთგზის გამოიყენა ისტორიული ექსკურსები ტერიტორიული ამბიციების ლეგიტიმაციისთვის, მათ შორის აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის მიმართულებით. თუმცა მან, რასაკვირველია, არ ახსენა 1920 წლის 7 მაისის ხელშეკრულება. ქართულმა მხარემ უნდა იცოდეს ამ ხელშეკრულების დეტალები და, საჭიროების შემთხვევაში, სწორად გამოიყენოს ის.
ამ მასალის მომზადება შესაძლებელი გახდა ამერიკელი ხალხის მხარდაჭერის შედეგად, ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის (EWMI) ACCESS-ის პროექტის ფარგლებში. სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი. ის შესაძლოა არ გამოხატავდეს Civil.ge-ს, EWMI-ს, USAID-ის ან/და ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის შეხედულებებს.
წყარო: civil.ge
